Op zoek naar een nieuw kerstverhaal.
Uitgesproken op 21 december bij Cliëntenbelang Amsterdam op uitnodiging van
Op 19 december 1843 verscheen het oer-klassieke kerstverhaal van Charles Dickens: A Christmas Carol. Het is een moralistisch verhaal over mededogen. Als je ziet hoeveel mensen door de gaten van ons sociale vangnet wegglijden, lijkt zo’n kerstverhaal uitermate op zijn plek. Het aantal mensen met problematische schulden stijgt weer. De sociale ravage van het kinderopvangtoeslagschandaal staat nog vers op ons netvlies. Om een cijfer te noemen dat de ellende weergeeft, kies ik voor 2090. Dat is het aantal kinderen van gedupeerde ouders die uit huis zijn geplaatst.
Er lijkt dus alle reden voor een nieuw Kerstverhaal. Het oorspronkelijke verhaal van Dickens gaat over Ebenezer Scrooge een klassieke gierigaard. De kou van zijn hart heeft hem verbeten trekken gegeven. Wanneer twee bedelaars hem om een gift vragen geeft hij niks en zegt dat het vanwege de overbevolking niet erg is als ze sterven. Hij is blind voor de noden van zijn werknemer die een kind heeft met een lichamelijke beperking: Timmie. Op Kerstnacht krijgt Scrooge bezoek van geesten. Eerst van zijn overleden zakenpartner die als straf als geest de wereld rondzwerft met rond zijn nek in zwaar metaal zijn afgoden: het kasboek, de geldkist en de sleutel. Daarna krijgt Scrooge bezoek van een Geest van het vroegere Kerstmis. In een tijd waarin hij nog gelukkig was en kerst doorbracht bij zijn zus. De geest van het huidige Kerstmis die hem de ogen opent voor de noden van anderen en de geest van het toekomstige Kerstimis die hem laat zien wat hem te wachten staat als hij volhardt in zijn egoïsme en gierigheid. Een eenzame dood, bedienden die hem bestelen en schuldenaren die zich verkneukelen om zijn tragische einde. De geesten maken van Scrooge een ander mens. Hij gaat bij familie op bezoek, hij steunt een medewerker met het kind met een lichamelijke beperking en geeft geld aan goede doelen. Happy Christmas after all.
De eerste vraag voor een nieuw kerstverhaal is dan ook: wie is Scrooge? In Nederland hebben ruim 300.000 huishoudens een vermogen van meer dan een miljoen. Ongeveer 10.000 huishoudens hebben meer dan 10 mlijoen. Toch weet ik niet of het feit dat het aantal mensen met problematische schulden stijgt te wijten is aan gierigheid van miljonairs of een gebrek aan mededogen bij hen. Het is dus nog niet zo makkelijk om de miljonairs de schuld te geven van het feit dat mensen problematische schulden hebben.
Wie zou dan in aanmerking komen voor de rol van Scrooge? Bij het kinderopvangtoeslag schandaal lijkt het makkelijker om de vinger op de zere plek te leggen. Hier zijn regels opgesteld die mensen voor kleine fouten (het niet betalen van een eigen bijdrage) ongenadig hard straften (het terugbetalen van alle kinderopvangtoeslag). En dat werd ook nog eens door de hoogste rechter goedgekeurd. Zou Mark Rutte als boegbeeld van de regering dan een goede Scrooge zijn in ons hedendaagse Kerstverhaal? Bij het Kinderopvangschandaal is wel degelijk sprake van een gebrek aan mededogen. Maar het is niet de gemene variant van Scrooge. Scrooge weigert de bedelaars iets te geven en vindt het geen enkel probleem als dat hun einde inleidt. Dat helpt tegen de overbevolking. Bij het kinderopvangtoeslag schandaal was eerder sprake van wat de socioloog Kees Schuyt Bureaucratische onverschilligheid heeft genoemd. De regels bieden geen ruimte om iets te doen aan onwenselijke gevolgen van de regels.
In de Christmas Carol opent de geest van het huidige Kerstmis bij Scrooge de ogen voor de noden van zijn werknemer en zijn Timmie. Het wegnemen van onwetendheid is de eerste stap naar het wegnemen van ellende. Bij het kinderopvangtoeslagschandaal is het uiteindelijk gelukt om beleidsmakers de ogen te openen, maar het heeft lang geduurd. En ik denk dat dit eigenlijk ook een aanklacht is tegen de hulpverlening in Nederland. En misschien ook wel een verwijt aan de cliëntenbelangenbehartiging. We zijn heel erg gericht op individuele belangenbehartiging. Maar om beleid te veranderen is het niet voldoende om te laten zien dat hoe hardvochtig het beleid uitpakt bij een individu. We moeten laten zien wat het patroon is. Ik ben daar zelf ook vaak tekort in geschoten. Bij een project voor vroege hulp bij geldzorgen in Den Haag hebben we ook cliënten gehad die gedupeerden waren door de kinderopvangtoeslag. We probeerden te redden wat er te redden viel, maar we hadden niet door dat dit een onderdeel was van een veel groter schandaal.
En als Ombudsman van de Vara heb ik me ooit sterk gemaakt voor iemand die drie maanden in de gevangenis had gezeten vanwege boetes voor auto’s die niet eens van hem waren. Ze waren op zijn naam gezet, nadat zijn rijbewijs was gestolen. (Overigens heeft de vader van Dickens toen Charles 12 was in de gevangenis gezeten voor schulden). Met de macht van de camera is me gelukt om de boetes voor hem kwijtgescholden te krijgen. Alleen heb ik me onvoldoende verdiept in het systeem hoe een onbetaalde boete zo gemakkelijk kan leiden tot gijzeling. Gelukkig heeft Jesse Frederik van de Correspondent dat later wel gedaan. Hij heeft zich vastgebeten in het systeem van boetes voor onverzekerde voertuigen. Om mensen die boetes te laten betalen was in vier jaar tijd 18.733 keer iemand gevangen gezet om hem te dwingen een verkeersboete voor onverzekerd rijden te betalen. Het was dus niet een enkeling maar een patroon. Vervolgens liet hij zien dat de meeste van die onverzekerde auto’s nooit op de weg kwamen. Dat zat zo. Vroeger kregen mensen een boete als ze betrapt werden op rijden op of in een onverzekerd voertuig. Dat was heel inefficiënt en de pakkans was laag. Daar werd wat op gevonden. Als we nu het register van de voertuigen koppelen aan het register van de verzekerde voertuigen, zien we met een druk op de knop wie een onverzekerd voertuig heeft en die sturen we dan volautomatisch een boete. Het beleid had succes. De schade door onverzekerde voertuigen nam met 2 miljoen af! Maar het had dus wel tot gevolg dat 18.733 keer iemand gevangen werd gezet. En hoeveel boetes en aanmaningen denkt u dat er zijn opgelegd om die daling van de schade met 2 miljoen et bereiken? Roept u maar: Het gaat om het duizelingwekkende bedrag van 869 miljoen!
Er is sinds het verhaal van Jesse Frederik het een en ander verandert. Het kan niet meer dat mensen volautomatisch in gijzeling kunnen worden genomen, maar de werkwijze met de koppeling van de bestanden bestaat nog steeds. Ook vorig jaar werd nog voor 40 miljoen aan boetes. Opgelegd.
De kinderopvangtoeslagschandaal en het verhaal van Jesse Frederik laat zien dat we een ander Kerstverhaal nodig hebben om mensen tot inkeer te laten komen. Niet compassie met een enkeling. Zoals de geest van het huidige Kerstmis laat doen bij Scrooge, maar inzicht in oorzaak en gevolg. De regelgeving en de samenleving is zo ingewikkeld dat mensen die de regels afspreken, vaak geen idee hebben wat de gevolgen zijn van die regels. De hele Tweede Kamer wilde dat Fraude strenger werd aangepakt. De hele tweede kamer vond het een geweldig idee om het register van de Rijksdienst voor het Wegverkeer te koppelen aan het register met verzekerde voertuigen. Een hedendaags kerstverhaal gaat dus niet alleen over misère, maar vooral over onbedoelde gevolgen.
Dickens wilde met zijn Kerstverhaal het hart van mensen openen. Ik geloof dat vandaag de dag niet zozeer hardvochtigheid, maar onbegrip over de gevolgen van het eigen handelen het grootste probleem is. We hebben met de beste bedoelingen een systeem gemaakt dat zo ingewikkeld is dat veel mensen erin verdwalen. Dat ze zonder hulp van anderen niet krijgen waar ze recht op hebben. En de andere oorzaak is het onvermogen van beleidsmakers zich te verplaatsen in de leefwereld van mensen voor wie ze beleid maken. Voor wie zijn zaakjes op orde heeft is het onbegrijpelijk dat anderen dingen doen die zo overduidelijk tegen hun eigen belang in gaan. Zo heb ik in het Maatwerk Magazine onlangs een artikel geschreven over jongeren die voor hun verblijfsvergunning afhankelijk zijn van hun ouders. Ze zijn hier getogen en soms geboren en hebben recht op een zelfstandige verblijfsvergunning. Als ze uit huis gaan moeten ze dat wel even aanvragen. Veel jongeren verzuimen dat te doen. En dan verliezen ze hun verblijfstitel, ze kunnen niet meer verzekerd zijn, ze kunnen zich niet inschrijven. Een roetsbaan naar de rand van de samenleving. En het kan heel simpel worden opgelost. Verleen jongeren van wie het recht op een verblijfsvergunning is verbonden aan hun ouders, op hun 18e automatisch een zelfstandige verblijfsstatus. Maar daarvoor moeten we de regels wel veranderen. Dit inzicht betekent ook veel voor het werk van Cliëntenbelang. Het is niet alleen zaak om mensen de weg te wijzen binnen de ingewikkelde regels die we hebben, maar ook om de ervaring van het bijstaan van cliënten te gebruiken om de regels te veranderen.
Om impact te hebben moet een kerstverhaal dus niet de hardvochtigheid van de vrek, maar de bureaucratische onverschilligheid aanklagen. Daarvoor is het niet voldoende om sympathie te wekken met een individu met tegenslag, maar ook het patroon laten zien. Het gaat daarbij ook om cijfers hoe vaak iets voor komt. En het is van belang om te laten zien wat de verbinding is tussen oorzaak en gevolg. Tussen ingewikkelde systemen en ongewenste uitkomsten. En laten zien hoe desastreus verkeerde mensbeelden (van de zelfredzame burger) kunnen uitpakken omdat er geen rekening mee houden dat van veel mensen het doenvermogen beperkt is. En tot slot is het nodig om niet alleen de onbedoelde ellende te dempen, maar ook de regels te veranderen.
Maar daarmee zijn we er nog niet met de vereisten voor een hedendaags kerstverhaal. In het verhaal van Dickens speelt Scrooge de hoofdrol. Het is overigens interessant dat hij het personage van Scrooge gebaseerd is op een misverstand. Een paar jaar voor zijn verhaal was Dickens op bezoek in Edinburgh. Daar zag hij een graf van een zekere Ebenezer Lennox Scroggie. Op zijn graf stond – a meal man. Wat betekende dat hij werkzaam was in de maishandel. Alleen had Dickens het gelezen als a mean man. Een gemene man. En in zijn dagboek schreef hij: het zal je toch maar gebeuren dat op je grafsteen staat dat je een gemene man bent.
Afijn, Scrooge is dus de hoofdpersoon van The Christmas Carol. De rijken moeten iets doen voor de armen, maar de armen hebben er zelf geen rol in. Het happy end van Dickens is ook dat hij geld geeft aan goede doelen. Maar daarmee wordt het een verhaal van charitas. Echte maatschappijverandering komt niet van charitas, maar van emancipatie. In een hedendaags Kerstverhaal zou daarom niet Scrooge de hoofdrol moeten spelen, maar Timmie. De zoon van zijn werknemer met een lichamelijke beperking. Het gaat er niet om dat hij een gunst krijgt, maar dat hij opkomt voor zijn recht! Hij moet zijn stem vinden. En dat lukt eigenlijk het beste als hij dat doet samen met andere Timmies en dat ze gezamenlijk bondgenoten vinden.
Eigenlijk weer precies wat Clientenbelang doet. Door mensen een stem te geven voorkom je ook dat de verkeerde mensbeelden het beleid bepalen. In de geschiedenis van de Amsterdamse Clientenbeweging, van Marian Vink en Daan Stremmelaar: Krachtige mensen in beweging, wordt een verschil gemaakt tussen een actiegroep en een belangenbehartiging. Cliëntenbelang zou een mengeling van allebei moeten zijn. Daar is het voor nodig om verder te kijken dan de individuele begeleiding en de collectieve belangenbehartiging. Het gaat er ook om mensen die belemmeringen ervaren om volwaardig mee te doen vanwege beperkingen, ziekte of andere problemen te verenigingen zodat ze hun plek kunnen opeisen en niet afhankelijk zijn van de goedertierentheid van anderen.
U voelt het eigenlijk al aankomen. Wie op zoek wil naar een hedendaags Kerstverhaal, hoeft eigenlijk niet ver te zoeken. Dat Kerstverhaal bent u. De beste eigentijdse variant van The Christmas Carol van Dickens, is Cliëntenbelang Amsterdam. En het kan zelfs een nog beter kerstverhaal worden als we niet alleen een stem geven aan mensen die belemmeringen ervaren om volwaardig mee te doen, maar ook laten zien wat de patronen zijn in die belemmeringen, hoe vaak dat nodig is. Laten zien wat de onbedoelde gevolgen zijn van goedbedoelde regels. En hoe we die regels veranderen. In 2023 is het goede Kerstverhaal geen oproep tot mededogen, maar een oproep tot actie.