Wat is vrijheid voor jou? De interviewer preciseerde de vraag nog eens: “Wat was een grote ervaring van vrijheid?” Mijn antwoord verschijnt in een uitgave ter gelegenheid van 5 mei. Een ultieme vrijheidservaring. Ik moest diep graven in mijn herinnering. Onwillekeurig ging ik op zoek naar een voorbeeld van bevrijding. Ik beschreef voor hem een strandfeest dat ik als tiener bezocht. Midden in de nacht gingen we naakt in zee zwemmen. Dat voelde als een bevrijding. Ik brak met fatsoensnormen.
Mijn voorbeeld is op zich niet bijzonder. Vrijheid is voor veel mensen je losbreken. Doen waar je zin in hebt. Het bijzondere is alleen dat ik net samen met Kees Schaap en Maarten van den Heuvel voor de VARA een documentaire heb gemaakt waarin we betogen dat juist dit romantische idee van vrijheid als bevrijding een armoedige vrijheidsopvatting is. In het drieluik Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap onderzoeken we de hedendaagse betekenis van de idealen van de Franse Revolutie (op 18, 19 en 20 april te zien op Nederland 2). De balans tussen die idealen is zoek. Mensen verheerlijken vrijheid en hebben maling aan gelijkheid en broederschap. Ze stellen bovendien vrijheid gelijk aan bevrijding. Dat is een hele individualistische opvatting van vrijheid waarin bemoeienis van anderen al snel wordt opgevat als een inperking van de eigen vrijheid.
Die individualistische opvatting van vrijheid heeft grote gevolgen voor de samenleving. Verplichtingen voelen dan als inperking van de vrijheid. Maar elke keuze brengt verplichtingen met zich mee. Ik heb bewust gekozen voor kinderen. Als iets verplichtingen met zich meebrengt is het die vrije keuze. Het gevolg is dat we ons vrij voelen als we iets te kiezen hebben, maar onvrij als we eenmaal gekozen hebben. Het openhouden van opties voelt zo vrijer als het kiezen voor één optie. Dat leidt tot uitstelgedrag. Vrij zijn wordt dan niet doen wat je wilt, maar de mogelijkheid openhouden om later te doen wat je wilt. Voor de filosoof Frithjof Bergmann is dat een paradoxale uitkomst van onze vrijheidsliefde. Hij verbindt vrijheid aan identiteit. Vrijheid is het tot uitdrukking brengen van je identiteit. Niet kiezen is dan een zwaktebod.
Toch is het uitstel wel begrijpelijk. In een individualistische vrijheidsopvatting is ieder volledig zelf verantwoordelijk voor zijn bestaan. Wie de verkeerde keuze maakt, kan alleen zichzelf iets verwijten. Succes is dan de eigen verdienste, maar falen ook de eigen schuld. Voor veel mensen werkt deze vrijheid verlammend. Ze zijn bang om de verkeerde keuzes te maken. Een individualistische opvatting van vrijheid betekent ook weinig goeds voor de verhouding tot anderen. Wie zich aansluit bij een collectief moet zich deels schikken naar dat collectief. Voor aanhangers van een individualistische opvatting van vrijheid voelt dat als een inperking van de vrijheid.
Het koesteren van een individualistische vrijheid zingt mensen los van anderen. Dat levert een bevrijding op van betutteling. Maar dat beperkt ook de mogelijkheid om je met anderen te verbinden om meer greep te krijgen op het eigen bestaan. Die verbindingen zijn namelijk alleen mogelijk als we bereid zijn om ons te houden aan regels en afspraken. Voor gelijkheid en broederschap is in zo’n wereldbeeld ook geen plaats, want het vormgeven van die idealen gaat altijd gepaard met het inperken van de individuele vrijheid. Met deze verheerlijking van individuele vrijheid geven we in feite de mogelijkheid op om met collectieve actie de wereld naar onze hand te zetten. We zien ons als meester over ons eigen bestaan, maar beschouwen de wereld als een onveranderlijk gegeven. Dat is eigenlijk een enorme inperking van onze vrijheid.
Maar als ik door een journalist wordt gevraagd naar mijn vrijheidservaring kom ik ook op de proppen met een voorbeeld van vrijheid als bevrijding. Ik had hem moeten antwoorden dat vrijheid voor mij de plicht is om op tijd thuis te zijn om te koken voor mijn gezin. Vrijheid is de bereidheid om me te onderwerpen aan de sociale controle van de ruim veertig anderen met wie ik samen een broodfonds heb opgericht om ons in te dekken voor het geval een van ons door ziekte niet kan werken. Vrijheid is me inzetten voor allerlei clubjes die nooit precies doen wat ik wil, maar waarvan ik hoop dat we samen iets voor elkaar krijgen wat me alleen nooit lukt. Dat klinkt een stuk minder romantisch dan naakt zwemmen of doen waar je zin in hebt, maar is wel een rijker vrijheidsbegrip, want we hebben anderen nodig om te worden wie we willen zijn.