Onbedoelde klappen doen niet minder pijn. Het is juist extra zuur als je geraakt wordt zonder dat iemand je wilde treffen. In het Engels heet dat collateral damage. Het zijn de slachtoffers die de pech hebben om zich op te houden in de buurt van een doelwit. Het was de bedoeling om het luchtafweer geschut te raken, maar helaas kwam de bom neer op het kindertehuis. Misschien is randschade een goede vertaling van collateral damage. Randschade is de vloek van de politiek. De samenleving is zo veelvormig dat beleid dat zich richt op de ene groep gemakkelijk een andere groep treft.
Een goed voorbeeld van randschade is de eigen bijdrage voor de geestelijke gezondheidszorg. Vanaf 1 januari moeten patiënten die daar aankloppen een eigen bijdrage betalen van €200. Deze maatregel is bedoeld om aanstellers te stimuleren om hun problemen in eigen kring op te lossen. De maatregel lijkt uitermate succesvol. Uit een rondgang langs instellingen voor geestelijke gezondheidszorg in Amsterdam, blijkt dat het aantal patiënten met 20% is gedaald. Op het eerste gezicht lijkt die teruggang vreemd. Wie heeft er nou niet €200 over voor zijn eigen gezondheid? Wie wil niet voor €200 bevrijd worden van zijn depressies? Wie wil niet voor €200 leren omgaan met zijn wanen en demonen? Maar in werkelijkheid staan mensen helemaal niet te springen om psychiatrische hulp te vragen. Patiënten koesteren vaak de misvatting dat ze helemaal niet gek zijn en dat hulp toch niet helpt. Daarbij komt dat veel mensen met ernstige psychiatrische problemen ook financiële problemen hebben. En als je in budgetbeheer zit en moet rondkomen van €50 per week, dan is €200 een vermogen. Het is dus maar de vraag of de uitvallers wel de aanstellers waren die minister Edith Schippers op het oog had.
Staatssecretaris Fred Teeven vreest van niet. Hij denkt dat de eigen bijdrage ertoe leidt dat mensen die juist dringend zorg nodig hebben, die zorg gaan mijden. Hij is bang dat hun psychische problemen alleen maar toenemen en dat deze zorgmijders overlast gaan veroorzaken. Zo leidt de bezuiniging op de geestelijke gezondheidszorg tot een kostenstijging bij politie en justitie. Het zou dus verstandig zijn om alles op alles te zetten om deze randschade te voorkomen.
Politici houden echter niet van uitzonderingen. Ze hebben zo weinig vertrouwen in de precisie van hun beleid dat ze bang zijn dat de ene uitzondering leidt tot de volgende. Die vrees is niet onterecht. Voor het programma De Ombudsman lukte het mij onlangs om voor een bepaalde groep studenten de randschade van de langstudeerboete te beperken. Die langstudeerboete is bedoeld voor luie studenten. Wie meer dan een jaar extra over zijn studie doet, moet €3000 extra collegegeld betalen. Maar helaas treft de maatregel ook studenten die helemaal niet lui zijn. Zo zijn er studenten die na hun HBO-opleiding verder willen studeren aan de universiteit. Zij moeten daarvoor eerst een schakeljaar volgen. Door een administratieve fout werd op sommige universiteiten dat schakeljaar meegeteld bij hun studieduur. Een maand vertraging leverde zo direct een langstudeerboete op. Voor deze studenten ging ik verhaal halen bij staatssecretaris Halbe Zijlstra van Onderwijs. Hij gaf toe dat deze studenten niks te verwijten valt en zij hier dus niet de dupe van mogen worden. Een mooi succes.
Na onze uitzending meldden zich ook andere studenten die onbedoeld de klos zijn. Zo zijn er studenten die na een propedeuse aan het HBO zijn gaan studeren aan de universiteit. Ook zij zijn voor het begin van hun studie hun uitloopjaar al kwijt. Ook voor hen geldt dat een maand studievertraging direct leidt tot een langstudeerboete. Opnieuw ging ik met de camera naar Zijlstra. Hij moest toegeven dat deze studenten de kortste route hebben genomen van het havo naar de universiteit. Van luiheid of verspilling is geen sprake. Toch wilde hij voor deze groep geen uitzondering maken.
Minister Schippers is even huiverig voor uitzonderingen. Ze kan geen goed onderscheid maken tussen mensen voor wie ze een financiële drempel wil opwerpen voor de geestelijke gezondheidszorg en mensen die ze met de eigen bijdrage niet wil wegjagen. Dus laat ze het zoals het is. Ze neemt de randschade op de koop toe. Om een paar aanstellers te raken, deinst ze er niet voor terug een heleboel anderen ook een klap uit te delen. Zo’n houding is desastreus voor de legitimiteit van beleid. Wie het best vindt dat mensen onbedoeld de klos zijn, tart elk idee van rechtvaardigheid.