Aanhangers van de vrije markt zijn aan één oog blind. Als het gaat om de kracht van de vrije markt, prijzen zij de creativiteit van ondernemers. Maar bij een discussie over mogelijke negatieve effecten van marktwerking, ontkennen ze diezelfde creativiteit. In feite veronderstellen ze dat ondernemers hun creativiteit maar op één manier zullen gebruiken. De door hun verlangde manier. Het is wensdenken in optima forma. Neem Edith Schippers van Volksgezondheid. Zij heeft afgelopen week een voorstel naar de Tweede Kamer gestuurd dat ziekenhuizen toestemming geeft om winst uit te keren. Schippers hoopt zo private investeringen in de zorg uit te lokken. Ze gelooft dat private investeerders ziekenhuizen zullen dwingen om efficiënter te werken. In haar droombeeld leidt marktwerking tot lagere kosten voor de zorg.
Dat effect kan zeker optreden. Zelfstandige behandelcentra die zich specialiseren in een beperkt aantal behandelingen, bijvoorbeeld knieoperaties, slagen er vaak in om goedkoper te werken dan algemene ziekenhuizen. Ze gebruiken hun creativiteit om de kosten te drukken. Zo hebben ze bijvoorbeeld geen eigen operatiekamers, maar huren bestaande operatiekamers op uren dat ze leegstaan. Het is ook mogelijk dat creatieve ondernemers in de zorg oplossingen verzinnen die goedkoper zijn dan de gangbare manier van werken. Zo investeert Jos de Blok van Buurtzorg in zogenaamde Buurtpensions. Die pensions zijn bedoeld voor mensen die te slecht zijn om thuis verzorgd te worden, maar goed genoeg zijn om buiten het ziekenhuis verzorgd te worden. Zo’n idee kan geld uitsparen.
Maar er is geen enkele reden waarom de creativiteit van ondernemers beperkt blijft tot ideeën die de zorg goedkoper maken. Het is namelijk veel makkelijker om winst te maken door de omzet te vergroten, dan door te beknibbelen op de kosten. Neem maagverkleiningen. Hoeveel vrouwen met overgewicht zijn er wel niet? Als die allemaal bij hun huisarts gaan bedelen om een maagverkleining kan het ziekenhuis de omzet flink vergroten. Lichaamskrimp is een groeimarkt. Het Slotervaart-ziekenhuis, een van de weinige ziekenhuizen in private handen, heeft vorig jaar zelfs een maagverkleining live vertoond in de Amsterdamse bioscoop Tuschinski. Een slim ziekenhuis vergroot de winst niet door te snijden in de kosten, maar door extra te snijden in patiënten. Jammer dat de kosten dan niet dalen, maar stijgen.
De creativiteit van ondernemers kent geen grenzen. En daarom zijn ook de mogelijke onbedoelde effecten van marktwerking onbegrensd. Marktwerking kan leiden tot ongewenste schaalvergroting. Of het nu ging om de energiesector, zorgverzekeraars of woningcorporaties, overal heeft marktwerking geleid tot een fusiegolf. Het gaat ook vaak gepaard met een bonusverhoging aan de top en salarisverlaging voor de onderkant. Het kan ook gemakkelijk leiden tot conflicten tussen managers en professionals. De managers willen onprofijtelijke activiteiten afbouwen, professionals streven naar goede zorg, ongeacht de kosten.
Het winststreven van ziekenhuizen kan er zelfs toe leiden dat ze proberen winst te maken met dingen die weinig met zorg te maken hebben. Schiphol verdient meer aan het parkeren en de winkels, dan aan het vliegen. Stations zijn ook omgetoverd tot winkelcentra. Ziekenhuizen hebben hier nog een wereld te winnen, of veel onschuld te verliezen. Straks vraagt de verpleegster: “wilt u de standaardmaaltijd vanavond, of wilt u, tegen betaling, iets uit ons restaurant? En hebt u onze catalogus met huidverzorgingsproducten al bekeken?”
Het kan nog gekker. Wie had bij de verzelfstandiging van corporaties gedacht dat zij ooit in de verleiding zouden komen om te gaan speculeren met derivaten zoals Vestia heeft gedaan? Ook ziekenhuizen lenen zich voor zulke financiële creativiteit. Een ziekenhuis kan de gebouwen verkopen en vervolgens de hele boel weer leasen. “Zo zit het eigen vermogen niet vast in stenen.” Je hoort het de snelle adviseurs al zeggen. Het opgehaalde geld kan gestoken worden in nieuwbouw die dan weer wordt verhuurd aan een winkel voor medische hulpmiddelen. Of aan een hotel. Wel pech als de markt zich dan net anders ontwikkelt dan voorspeld. Een ondernemer die risico neemt, kan ook failliet gaan. Mogen ziekenhuizen failliet gaan?
Als Schippers haar beide ogen opent, en niet de voordelen van private investeerders ziet, maar ook de mogelijke nadelen, heeft ze nog hoop werk te doen. Het vergt veel extra regels en een oppermachtige inspectie om alle risico’s af te dekken. Maar veel ruimte voor de bejubelde creativiteit blijft er dan niet over. Het is beter om wel te kiezen voor creativiteit, maar niet voor de markt. Voor betere en goedkopere zorg moet Schippers niet de hulp inroepen van het grote geld, maar de creativiteit mobiliseren van de professionals.