Mark Rutte zou het liefst in een ander land wonen. Een land met glasheldere politieke tegenstellingen. Een land waar het rechts tegen links is en hard tegen hard. Een land als Groot-Brittannië. Het enthousiasme waarmee hij afgelopen zaterdag in het programma 1 voor de verkiezingen praatte over Thatchers strijd tegen de Britse sociaal-democraten was veelzeggend. Met een glinstering in zijn ogen vertelde hij over de verkiezingsposter van de conservatieven uit 1979 met een lange rij werklozen en daarboven de tekst: “Labour isn’t working.” “Dat was heel effectief,” voegde hij er glunderend aan toe.
Eigenlijk heeft Rutte campagne gevoerd alsof we in zo’n land wonen, alsof de strijd gaat tussen twee partijen. Bij zo’n tweestrijd past het paaien van de eigen achterban met leuke dingen voor de mensen, zoals duizend euro netto voor iedereen die werkt en racen op de snelweg. Bij zo’n tweestrijd past het om alle socialisten op één hoop te gooien. Bij zo’n tweestrijd past het verketteren van de tegenstander. Eerst was het een ramp als Roemer in het torentje zou belanden en nu is het een bedreiging voor Nederland als Samsom premier wordt. Geen moment heeft Rutte zijn staat van dienst van de afgelopen twee jaar tot inzet gemaakt van de verkiezingen.
Bij zo’n tweestrijd past het ook om de eigen achterban naar de mond te praten (Geen extra geld meer naar de Grieken) en om een karikatuur te maken van de tegenstander (Bij de PvdA krimpt de economie!). Rutte heeft zo in drie weken effectief zijn eigen geloofwaardigheid te grabbel gegooid. Uit onderzoek van TNS Nipo en de Universiteit van Amsterdam blijkt dat maar 29 % van de kiezers Rutte eerlijk noemt. Samsom scoort met 41 % beduidend hoger. De VVD is traditioneel de partij die in tijden van crisis de oncomfortabele waarheid vertelt, maar met zijn karikaturale campagne heeft Rutte toegestaan dat Samsom dat verhaal heeft gekaapt. Nu is het Samsom die in debatten steeds benadrukt dat we de toestand niet mooier moeten voorstellen dan ze is. Waar Rutte zich opstelt als straatvechter, kiest Samsom de rol van staatsman.
De paradox is dat Rutte wel hel en verdoemenis preekt over links aan de macht, maar zelf geen moment gelooft dat dit ook gaat gebeuren. Hij vertrouwt erop dat CDA en D66 een regering met Pvda en SP nooit aan een meerderheid gaan helpen. In de campagne doet hij alsof het alles of niks is, omdat hij meent dat hij de formatie toch niet kan verliezen. Zijn hele campagne is zo een ultieme minachting van de intelligentie van de kiezer.
Ondertussen doet de campagne wel schade aan de formatie. Zoals Rutte meent dat de VVD onmisbaar is voor een nieuwe regering. Zo kan hij zelf ook niet aan een meerderheid komen zonder de PvdA. Door het verketteren van de PvdA zal zo’n samenwerking niet van harte gaan. In 1994, bij de vorming van Paars 1, hadden VVD en PvdA nog een gemeenschappelijke opdracht. Het monopolie van het CDA moest worden doorbroken. Nu is er alleen maar onderlinge animositeit. Het valt niet te verwachten dat zo’n verstandshuwelijk doorbraken oplevert voor de huizenmarkt, de arbeidsmarkt of de beheersing van de kosten in de gezondheidszorg. Door Ruttes campagnetaal over de hypotheekrenteaftrek leidt elke draai tot gigantisch gezichtsverlies. En dus zullen moeilijke beslissingen worden uitgesteld. Zo komen er heleboel ellendige bezuinigingen, maar geen historische doorbraken. Het zou een kabinet worden van doorschuiven en afpakken.
De enige manier om dat te voorkomen is als PvdA, CDA en D66 gezamenlijk het voortouw nemen. Zij moeten laten zien dat Nederland geen tweestromenland is, maar een sterk midden heeft. PvdA, CDA en D66 moeten met elkaar een basisakkoord sluiten. Vervolgens kan gekeken worden welke andere partij zich daarbij wil aansluiten. Zo wordt voorkomen dat de PvdA al direct met tegenzin gaat onderhandelen met de VVD of dat D66 en CDA al direct met tegenzin moeten onderhandelen met de SP. Als de SP het akkoord op hoofdlijnen van PvdA, CDA en D66 accepteert als basis voor onderhandelingen, kan Rutte zomaar buiten de boot vallen.
In de door Rutte bewonderde politieke cultuur van Groot-Brittannië raken partijen die de verkiezingen verliezen ook de regeringsmacht kwijt. Het zou mooi zijn als zijn diepste wens een nachtmerrie blijkt en Rutte niet alleen de verkiezingen, maar ook de formatie verliest. Niet omdat links de macht heeft gegrepen, maar omdat het midden zich niet meer heeft laat gijzelen door de flanken.
Verschenen in De Volkskrant 11 september 2012